O le Maketi o Nonōga Fa'atekinolosi i Samoa: Se Vaaiga Lautele
I le ogatotonu o le tausaga 2025, o le maketi o au'aunaga tau nonōga fa'atekinolosi i Samoa o lo'o amata mai ae o lo'o fa'atupula'ia vave lava. O lenei tuputupu a'e o lo'o lagolagoina e le Poloketi Fa'ata'ita'i Fa'atonutonu (Regulatory Sandbox) na fa'alauiloa e le Faletupe Tutotonu o Samoa (Central Bank of Samoa) ia Novema 2024. O lenei poloketi e fa'amoemoe e una'ia le atina'eina o au'aunaga fou fa'atekinolosi i se faiga fa'amanatu, a'o puipuia pea tagata fa'atau.
I le tausaga 2023, e silia ma le 16,800 talosaga mo nonōga tupe laiti mo tagata lava ia na fa'agasolo e ala i auala fa'atekinolosi, o se fa'ailoga lea o le fa'atupula'ia o le mana'oga mo au'aunaga fa'atekinolosi. E silia ma le 98% o Samoa o lo'o maua le telefoni fe'avea'i, ma o le fa'aaogaina o au'aunaga faletupe fa'atekinolosi o lo'o fa'atupula'ia i 'a'ai tetele. O lo'o tele fa'alapotopotoga o lo'o ofoina atu au'aunaga nonō tupe, e aofia ai faletupe fa'aleaganu'u, kamupani tupe laiti, ma kamupani telefoni fe'avea'i.
Kamupani Autū o lo'o Ofoina Polokalama ma Au'aunaga Nonō Tupe
O lo'o aofia i kamupani autū o lo'o ofoina au'aunaga nonō tupe fa'atekinolosi i Samoa ni nai fa'alapotopotoga, e aofia ai faletupe tetele ma kamupani tupe laiti. O lo'o latou ofoina atu nonōga e le mana'omia ni mea e fa'amau ai, mo tagata lava ia ma pisinisi laiti, e masani ona amata mai le WST 500 i le WST 10,000. Peita'i, o le tele o a latou tului fa'aletausaga (APRs) e le'i fa'amaonia lautele, ona o le fa'aletonu o le fa'ailoaina o fa'amatalaga i le lautele.
O nisi nei o kamupani autū ma a latou au'aunaga:
- Faletupe Fa'apisinisi a Samoa (Samoa Commercial Bank - SCB): O le latou polokalama "SCB Mobile Banking" e ofoina nonōga mo tagata lava ia (WST 1,000-10,000) ma pisinisi laiti (WST 5,000-50,000). O le tului fa'atatau e 12-18%. E iai le totogi fa'agasolo e 1% o le nonōga.
- Faletupe mo le Atina'e o Samoa (Development Bank of Samoa - DBS): E ala i la latou "DBS Online Loan Portal" (e fa'aaoga i luga o le upega tafa'ilagi), latou te ofoina nonōga atina'e (WST 500-20,000 mo tagata lava ia, WST 10,000+ mo pisinisi). O le tului fa'atatau e 8-15%, ma le totogi fa'afoe e 0.5%.
- ANZ Samoa: O le polokalama "ANZ Mobile Banking" e ofoina nonōga mo tagata lava ia (WST 2,000-30,000) ma pisinisi. O le tului fa'atatau e 10-16%. E iai le totogi fa'avae e 1% ma totogi fa'aauau e 0.5%.
- BSP Samoa: E ala i le "BSP Mobile Banking" latou te ofoina nonōga mo tagata lava ia (WST 1,500-25,000). O le tului fa'atatau e 11-17%. E iai le totogi amata e 1.2% ma totogi fa'alemasina.
- SPBD Microfinance (Samoa) Ltd.: Latou te ofoina nonōga tupe laiti (WST 500-5,000) e ala i le USSD ma se polokalama faigofie. O le tului fa'atatau e 20-25%. E masani ona totogi fa'alevaiaso.
- Samoa Finance Company Ltd.: O le latou polokalama "Samoa Finance App" e ofoina nonōga mo pisinisi laiti (WST 2,000-50,000). O le tului fa'atatau e 15-22%. E iai le totogi fa'agasolo e 1.5%.
- Digicel Samoa Financial Services (MyCash): E ala i le polokalama MyCash, latou te ofoina atu laina aitalafu i totonu o le atotupe fa'atekinolosi e o'o atu i le WST 5,000. O le tului e le'i fa'amaonia.
- Vodafone Samoa M-Tala: E ofoina atu nonōga mo le fa'atauina o telefoni e ala i le "Pay-later" e o'o atu i le WST 1,500 i le vaiaso. O le tului e le'i fa'amaonia.
- Samoa Surety Finance: O lenei kamupani e galulue fa'atasi ma Digicel e ofoina atu nonōga mo le fa'atauina o masini (telefoni) e o'o atu i le WST 2,000.
- Klickex (Samoa) Limited: E ala i le "Klickex digital platform", latou te ofoina nonōga laiti mo fefa'ataua'iga i fafo, e masani mo kamupani.
Tului, Aofa'iga o Nonōga, ma Tuutuuga
E eseese tele tului, aofa'iga o nonōga, ma tuutuuga e ofoina mai e kamupani eseese i Samoa. O le tele o nonōga mo tagata lava ia e amata mai i le WST 500 ma mafai ona o'o atu i le WST 10,000-30,000 mo faletupe tetele. Mo pisinisi laiti, e mafai ona o'o atu i le WST 50,000. E pei ona ta'ua, o tului fa'aletausaga (APRs) e fa'atatau i le 8-18% mo faletupe fa'aleaganu'u, ae e mafai ona maualuga atu, pe tusa o le 20-25%, mo kamupani microfinance. Mo au'aunaga e lagolagoina e kamupani telefoni, o tului e le'o fa'ailoa lautele.
O tuutuuga e masani ona aofia ai totogi fa'agasolo (e pei o le 1% po'o le 1.5% o le nonōga), totogi fa'afoe, ma i nisi tulaga, e mana'omia ni mea e fa'amau ai mo nonōga tetele. E mafai ona fa'atulaga totogi fa'alevaiaso po'o fa'alemasina. E taua tele le faitau toto'a o tuutuuga uma a'o le'i talosagaina se nonōga, ina ia malamalama i totogi uma, aemaise lava totogi mo le tuai ona totogi.
Le Si'osi'omaga Fa'atonutonu ma le Puipuiga o Tagata Fa'atau
O le Faletupe Tutotonu o Samoa (CBS) o lo'o gafa ma le fa'atonutonuina o le vaega tau tupe. O le Tulafono o Fa'alapotopotoga Tau Tupe 1996 (Financial Institutions Act 1996) ma tulafono fa'atatau o lo'o avea ma fa'avae o le va'aiga. Ua fa'alauiloa e le CBS le Poloketi Fa'ata'ita'i Fa'atonutonu (Regulatory Sandbox) ia Novema 2024, ina ia fa'ataga le atina'eina o au'aunaga fou fa'atekinolosi a'o fa'amautinoa pea le puipuiga o tagata fa'atau.
O lo'o laiseneina e le CBS ni faletupe fa'apisinisi se fa, kamupani tupe e le o ni faletupe, ma kamupani fefa'ataua'iga tupe (Money Transfer Operators - MTOs). Peita'i, o le tele o fa'alapotopotoga tupe laiti ma faletupe nonō tupe (credit unions) e le'o fa'atonutonuina. O lenei mea e mafai ona tula'i mai ai ni avanoa i le puipuiga o tagata fa'atau, ona o faletupe e sili atu le mamafa o le va'aiga fa'atonutonu nai lo kamupani tupe e le o ni faletupe. O tagata fa'atau e ono feagai ma tulaga lamatia e pei o totogi e le manino, fa'amatalaga tupe e faigata ona maua, ma le fa'atapula'aina o fa'amaumauga tau aitalafu.
Fa'aaogaina o Tekonolosi ma le Fa'atasi o Tupe Fe'avea'i
O Samoa o lo'o i ai le maualuga o le fa'aaogaina o telefoni fe'avea'i, ma le sili atu i le 98% le aofia. O lenei mea ua mafai ai ona fa'atupula'ia vave au'aunaga tau tupe fa'atekinolosi. O au'aunaga e pei o MyCash a Digicel ma M-Tala a Vodafone o lo'o tu'ufa'atasia ai le tele o au'aunaga tau tupe, e aofia ai le totogiina o pili, fesiitaiga tupe, ma le ofoina atu o laina aitalafu po'o nonōga laiti.
O le tele o nei au'aunaga e mafai ona maua e ala i polokalama telefoni fe'avea'i po'o le fa'aaogaina o numera USSD (*888# mo MyCash), lea e fa'afaigofie ai mo tagata e le o fa'aaogaina telefoni poto ona maua au'aunaga. O lenei tu'ufa'atasiga o tekonolosi ma au'aunaga tau tupe fe'avea'i o lo'o fa'afaigofieina ai le mauaina o au'aunaga tau tupe mo le to'atele o tagata Samoa, aemaise lava i nu'u mamao.
Faiga Fa'atupula'ia o le Maketi ma le Vaaiga i le Lumanai
O le maketi o nonōga fa'atekinolosi i Samoa o lo'o i ai se lumana'i manuia ma le tele o avanoa mo le tuputupu a'e. O le Poloketi Fa'ata'ita'i Fa'atonutonu o lo'o fa'amoemoe e una'ia le tele o suiga fou ma le ulufale mai o kamupani fou i le maketi. O le fa'atupula'ia o le fa'aaogaina o telefoni fe'avea'i ma le initaneti o le a fa'aauau pea ona lagolagoina le atina'eina o au'aunaga tau tupe fa'atekinolosi.
A o fa'atupula'ia le maketi, e taua tele le fa'amalosia o faiga fa'atonutonu ma le puipuiga o tagata fa'atau. E mana'omia le fa'ailoaina manino o tului ma totogi uma, fa'apea fo'i le atina'eina o fa'amatalaga tau aitalafu e sili atu ona atoatoa. O lenei mea o le a fesoasoani e fa'aitiitia ai tulaga lamatia mo tagata fa'atau ma fa'amautinoa ai le malupuipuia o le maketi.
Fautuaga Aogā mo Tagata Fa'atau
A'o e manatu e talosagaina se nonōga e ala i se polokalama fa'atekinolosi po'o se au'aunaga numera, e taua tele le faia o fa'ai'uga atamai ina ia puipuia ai au tupe ma au fa'amatalaga. O fautuaga nei e lima e fesoasoani ia te oe e su'e ai le maketi o nonōga fa'atekinolosi i Samoa:
- Fa'atusatusa Tului Fa'aletausaga (APRs) ma Totogi: A'o le'i filifilia se kamupani nonō tupe, fa'atusatusa ma le toto'a tului fa'aletausaga ma totogi uma e mana'omia e faletupe fa'aleaganu'u ma kamupani tupe laiti. O nisi kamupani e sili atu le taugata nai lo isi, aemaise lava pe a le'o manino mai a latou tului.
- Faitau ma le Toto'a Tuutuuga ma Aiaiga: Ia mautinoa e faitau ma malamalama i tuutuuga ma aiaiga uma o le nonōga, aemaise lava totogi mo le tuai ona totogi, totogi o inisiua (pe a iai), ma so'o se isi totogi fa'aopoopo. Aua le sainiina pe malilie i se mea e te le o malamalama atoatoa i ai.
- Fa'aaoga So'o Fa'atagaina ma Nofoaga Fa'atau Fa'amaonia: A'o fa'agasolo au fa'amatalaga patino (KYC - Know Your Customer) po'o le mauaina o tupe (cash-out), ia fa'aaoga na'o so'o ua laiseneina ma nofoaga fa'atau fa'amaonia. O lenei mea e puipuia ai oe mai faiga tau faasese.
- Taofia Fa'amaumauga o Fefa'ataua'iga: Taofia fa'amaumauga uma o au fefa'ataua'iga, e pei o SMS receipts, fa'amaumauga i totonu o le polokalama, po'o fa'amatalaga mai le faletupe. O nei fa'amaumauga e mafai ona aogā tele pe a tula'i mai ni fa'afitauli pe mana'omia le fa'amaninoina o se mea sese.
- Mafaufau i Nonōga Laiti ma Fa'ata'ita'i i Totogi Fa'alevaiaso: Amata i ni nonōga laiti e mafai ona e totogia faigofie. O le totogiina fa'atauva'a ma le fa'aauauina o totogi fa'alevaiaso e mafai ona fesoasoani e fausia ai se talafa'asolopito lelei o aitalafu, lea e mafai ona tatala ai avanoa mo nonōga tetele i le lumana'i ma tului e sili atu ona lelei.
O le fa'aaogaina o au'aunaga nonō tupe fa'atekinolosi e mafai ona aogā tele pe a faia ma le poto ma le fa'aeteete. Ia avea oe ma se tagata fa'atau e malamalama ma puipuia ana aia tatau.
